ĐÔI ĐIỀU VỀ THƠ TỨ TUYỆT - Trần Mạnh Hảo

ĐÔI ĐIỀU VỀ THƠ TỨ TUYỆT

Trần Mạnh Hảo

Tứ tuyệt là thể thơ khó bậc nhất trong thi ca. Nó dồn nén ý tứ, dồn nén tư tưởng, tình cảm với ngôn từ hình ảnh độc đáo, biểu tượng đa ngữ nghĩa. Nó giống vầng trăng đọng trong mắt kiến, mặt trời trong giọt sương vậy. Chúng tôi xin lấy ví dụ về hai bài tứ tuyệt của Chế Lan Viên và Yến Lan :

NHỚ VIỆT BẮC

Thôi nhớ hoa xong lại nhớ người

Chiến khu phương ấy trắng mây trời

Chửa về Tuyên Thái thăm tre trúc

Hãy đến sông Hồng ngóng nứa xuôi

Chế Lan Viên

ĐỌC TRANG TỬ

Trưa đọc Nam Hoa kinh

Tối nằm không hóa bướm

Mừng mình chủ được mình

Dậy thổi nồi khoai sớm

Yến Lan

Thơ tứ tuyệt mà người Trung Hoa gọi là tuyệt cú, định hình và phát triển từ thời nhà Đường với sự mở đầu của Trần Tử Ngang – người đi dọc thơ Đường :

ĐĂNG U CHÂU ĐÀI CA

Tiền bất kiến cổ nhân

Hậu bất kiến lai giả

Niệm thiên địa chi du du

Độc sảng nhiên nhi lệ hạ

Dịch nghĩa :

Trước nhìn không thấy người trước

Nhìn sau không thấy người sau

Ngẫm trời đất vô cùng

Một mình ứa nước mắt

Thơ tứ tuyệt lên tới đỉnh cao từ thời nhà Đường bên Trung Hoa và thời thơ Lý Trần Đại Việt, gồm đa phần là tứ tuyệt ngũ ngôn, tứ tuyệt thất ngôn…Có người như Vương Duy còn làm cả tứ tuyệt lục ngôn và Nguyễn Trãi hay làm thể thơ lục ngôn tuyệt cú này. Riêng tôi thích nhất bài thơ tứ tuyệt “Xuân oán” trong Đường thi đồn rằng của Kim Xương Tự :

Đả khởi hoàng oanh nhi

Mạc giao chi thượng đề

Đề thì kinh thiếp mộng

Bất đắc đáo Liêu Tê ( Tây)

Hải Văn dịch thơ :

Đánh đuổi cái oanh vàng đi

Đừng cho nó hót tỉ tê trên cành

Nó kêu thiếp ngủ giật mình

Chẳng yên giấc mộng tới thành Liêu Tây

Người thiếu phụ nằm mộng thấy chồng mình đang chinh chiến ở thành Liêu Tây. Khi nàng đang sung sướng hạnh phúc được gặp chồng trong mộng thì tiếng chim oanh hót sớm làm kinh động khiến nàng tỉnh dậy, phá vỡ cuộc trùng phùng lứa đôi. Tiếng người đàn bà đau đớn trong bài thơ nhờ hậu thế đánh đuổi con hoàng oanh đi, đừng cho nó hót làm tan giấc mộng gặp chồng nơi chiến địa của nàng. Con chim thời gian kia có thể đã bay đi, cũng có thể quay về chỗ cũ hót sớm phá giấc mộng nữ nhi nhưng bài thơ tuyệt vời “Xuân oán” sống mãi trong tình yêu thi ca của nghìn năm mai hậu. Làm như chính con oanh vàng kia đã cướp mất chồng của thiếu phụ chứ không phải chinh chiến. Tiếng chim là dấu hiệu của thanh bình; nhưng nơi đây tiếng chim hót sớm lại là biểu hiện của chiến tranh, của vợ mất chồng, con mất cha. Chiến tranh không chỉ tàn ác với cái thực mà nó còn đang tâm cướp đi cái hạnh phúc trong mơ của thiếu phụ xa chồng.

Trong thơ tứ tuyệt Lý Trần, riêng tôi thích nhất bài “Hữu không” của Từ Đạo Hạnh:

Tác hữu trần sa hữu

Vi không nhất thiết không

Hữu, không như thủy nguyệt

Vật trước hữu không không

Dưới đây là bản dịch tuyệt vời tương truyền của nhà sư Huyền Quang đời Trần :

Có thì có tự mảy may

Không thì cả thế gian này cũng không

Vầng trăng vằng vặc in sông

Chắc chi có có không không mơ màng

Bài thơ tứ tuyệt này chừng như đã chặn mất đường của kẻ muốn phân tích, nhất là với câu lục bát đầu hay nhất Việt Nam xưa nay.

Tôi thích bài tứ tuyệt “Tháp Bay On bốn mặt” của Chế Lan Viên thời hiện đại :

Anh là tháp Bay On bốn mặt

Giấu đi ba còn lại chính là anh

Chỉ mặt đó mà nghìn trò cười khóc

Làm đau ba mặt kia trong cõi ẩn hình

Anh vừa là tháp Bay On vừa không phải tháp Bay On, thậm chí còn muôn mặt hơn cả tháp Bay On.Cái mặt anh chường ra với đời không phải là mặt giả, chỉ là một mảnh của muôn nghìn mặt thật giấu bên trong. Những mặt giấu bên trong quằn quại đau đớn muốn thò ra cho đời biết nghìn trò cười khóc. Rằng tháp Bay On kia hạnh phúc hơn anh. Có bao mặt thì Bay On đều chìa ra bốn hướng mà thanh thiên bạch nhật giữa đời. Nếu anh cũng đòi chường muôn nghìn mặt mình ra như Bay On thì còn không gian đâu cho thiên hạ vác mặt ra khoe ?

Bài thơ biến ảo từ một đến muôn, lại thu muôn về một tức khắc. Cái hay tưởng hạt tiêu của tứ tuyệt làm ta có thể chạm vào cái khôn cùng. Đó là ưu thế vô song của tứ tuyệt : nhỏ mà lớn, ít mà nhiều, một mà muôn là vậy đó.

Xin chép ra bài tứ tuyệt còn thô vụng của kẻ viết bài này, thấy thuyền đua lái cũng đưa :

ĐỪNG SỢ MẤT NGỦ

Ta đã ngủ triệu năm

Trước ngày oa oa khóc

Ta còn cả triệu năm

Để ngủ hoài trong đất

Trần Mạnh Hảo

* Bài chép lại từ Fb của nhà thơ Trần Mạnh Hảo.