CHÍ THÀNH THÔNG THÁNH -Thơ PHAN CHU TRINH

至 誠 通 聖

 

世 事 迴 頭 已 一 空，

江 山 無 淚 泣 英 雄。

萬 民 奴 隸 強 權 下，

八 股 文 章 睡 夢 中。

長 此 百 年 甘 唾 罵，

更 知 何 日 出 牢 籠。

諸 君 未 必 無 心 血，

試 向 斯 文 看 一 通。

(潘 周 楨)

1- DỊCH ÂM:

 

CHÍ THÀNH THÔNG THÁNH

 

Thế sự hồi đầu dĩ nhất không,

Giang sơn vô lệ khấp anh hùng.

Vạn dân nô lệ cường quyền hạ,

Bát cổ văn chương thuỵ mộng trung.

Trường thử bách niên cam thoá mạ,

Cánh tri hà nhật xuất lao lung?

Chư quân vị tất vô tâm huyết,

Thí hướng tư văn khán nhất thông.

Phan Chu Trinh

(Tây Hồ thi tập)

 

2- DỊCH NGHĨA:

 

CHÍ THÀNH CẢM ĐẾN CẢ THẦN THÁNH

Việc đời nhìn lại thấy chẳng còn gì,

Sông núi không còn nước mắt để khóc các bậc anh hùng.

Muôn dân làm tôi tớ dưới ách cường quyền,

Nhiều người đang ngủ mê trong giấc mộng văn chương bát cổ.

Suốt cả trăm năm chịu người mắng nhiếc,

Lại biết ngày nào mới thoát cũi sổ lồng?

Các anh chưa hẳn là người không tâm huyết,

Thử lấy thơ này mà xem từ đầu đến cuối.

 

3- DỊCH THƠ (Đỗ Quang Vinh):

 

CHÍ THÀNH CẢM ĐẾN CẢ THẦN THÁNH

Ta nhìn thế sự chán chường,

Non sông cạn lệ khóc thương anh hùng.

Dân mình khổ nhục lao lung,

Làm tôi cho lũ bạo hung cường quyền.

Bao nhiêu thức giả tài hiền,

Còn mê thơ phú bỏ quên cơ đồ:

Trăm năm chịu kiếp thân nô,

Bao giờ thoát cũi khi mô sổ lồng?

Hẳn anh nhiệt huyết còn nồng,

Xin anh đọc hết, thấy lòng tôi đau,

(Đỗ Quang Vinh diễn dịch)

 

4- XUẤT XỨ:

Năm 1905, Phan Châu Trinh cùng Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp đến Bình Định khi trên đường vào Nam để hoạt động cách mạng. Ở đó đang diễn ra một kỳ thi khảo hạch do quan tỉnh tổ chức với đề thi Chí thành thông thánh, đề phú Danh sơn lương ngọc lấy vận “Cầm hương ngọc tất sinh sơn”. Ba ông làm bài thơ Chí thành thông thánh và bài phú Danh sơn lương ngọc để nộp quyển dự thi với mục đích lợi dụng cuộc khảo hạch để đánh một tiếng chuông cảnh tỉnh đám sĩ phu mê muội chỉ lo miệt mài trong giấc mộng từ chương, không biết gì đến cái nhục mất nước phải đem thân làm nô lệ cho người. Hai bài đều ký chung tên là Đào Mộng Giác. Bài thi và bài phú gây chấn động trong giới nho sinh và không bao lâu khắp tỉnh Bình Định đều biết chuyện. Quan tỉnh cho do thám tìm tác giả nhưng tuyệt nhiên không ai biết ai, vì khi hai bài văn lọt vào kẻ cầm quyền thì ba ông đã rời khỏi Bình Định.

Bài thơ Chí thành thông thánh này được Phan Châu Trinh sao lại đủ trong di cảo Trung Kỳ dân biến tụng oan thuỷ mạt ký thuộc TL.18 nhưng không nhận mình làm tác giả. Trong Phan Tây Hồ tiên sinh lịch sử, Huỳnh Thúc Kháng lại bảo Phan Châu Trinh làm cả bài thơ và bài phú Danh sơn lương ngọc. Theo ý kiến thông thường thì Phan Châu Trinh là tác giả bài thơ nhưng vì bài thơ bị kết tội trong bản án Huỳnh Thúc Kháng nên ông không nhận. Trong di cảo chữ Hán của tác giả, bài thơ có mấy chữ khác với những bản đã lưu hành.

Theo lời kể của Quách Tấn trong Hương vườn cũ thì bài thơ là của Phan Chu Trinh, còn bài phú là do Trần Quý Cáp và Huỳnh Thúc Kháng làm. Sau khi rời Bình Định, ba nhà chí sĩ ghé nghỉ chân tại nhà người quen là ông ấm Nguyễn Tư Trực ở Nha Trang, có kể lại câu chuyện này với ông Trực và cũng dịp đó Huỳnh Thúc Kháng đã dịch Nôm cả hai bài. Ông Trực có chép lại hai bài dịch, nhưng đến năm 1908, Trần Quý Cáp bị án “Mạc tu hữu”, ông Trực bị liên luỵ nên gia đình đốt sách vở trong nhà gồm cả các bài này. Năm 1937, ông Trực với Quách Tấn cũng là chỗ quen biết đã kể lại câu chuyện này và đọc cho Quách Tấn bản dịch bài thơ của Huỳnh Thúc Kháng mà ông còn ghi nhớ được.

 

5- BÀI HOẠ NGUYÊN VẬN (ĐỖ QUANG VINH):

 

祖 國 凋 零

強 權 領 道 智 悾 悾,

欠 可 能 無 有 志 雄。

社 稷 亡,由 謀 自 利,

國 民 恨, 在 不 孤 忠。

英 豪 強 逼 深 林 梏,

战 士 蹉 機 押 虎 籠。

建 復 江 山, 恆 望 想,

願 求 先 祖 助 亨 通。

(杜 光 荣)

 

6- DỊCH ÂM BÀI HOẠ:

 

TỔ QUỐC ĐIÊU LINH

Cường quyền lãnh đạo trí không không,

Khiếm khả năng, vô hữu chí hùng.

Xã tắc vong, do mưu tự lợi,

Quốc dân hận, tại bất cô trung.

Anh hào cưỡng bức thâm lâm cốc,

Chiến sĩ sa cơ áp hổ lung.

Kiến phục giang sơn hằng vọng tưởng,

Nguyện cầu tiên tổ trợ hanh thông.

ĐỖ QUANG VINH

phụng hoạ nguyên vận

 

7-DỊCH THƠ BÀI HOẠ:

 

TỔ QUỐC ĐIÊU LINH

Bạo quyền cai trị ngu ngơ,

Khả năng, chí khí: mù mờ có đâu!

Chỉ mưu địa vị làm giầu,

Buôn dân bán nước chư hầu ngoại bang.

Muôn dân oán hận lầm than

Đày trang hào kiệt thân tàn rừng sâu.

Giăng tròng quỷ kế thần sầu,

Giam người chiến sĩ ràng chân hổ rừng.

Những mong kiến phục non sông,

Khấn xin tiên tổ thuận dòng hanh thông.

Đỗ Quang Vinh

 

8- CHÚ THÍCH:

* không không 悾 悾 = ngu ngơ, không biết gì.

vd: “Cuồng nhi bất trực, đồng nhi bất nguyện, không không nhi bất tín, ngô bất tri chi hĩ 狂 而 不 直, 侗 而 不 愿, 悾 悾 而不 信, 吾 不 知之 矣 = Kẻ cuồng vọng mà không ngay thẳng, ngây thơ ấu trĩ mà không trung hậu, dại dột mà không thủ tín, ta không biết họ ra làm sao nữa => ý nói đáng vứt bỏ. (Sách Luận Ngữ)

* khiếm 欠= thiếu

* do由= bởi vì, tại vì

* tự tư tự lợi 自 私 自 利 = Chỉ mưu đồ lợi ích của riêng mình.

* tại 在= do ở, vd: mưu sự tại nhân 谋 事 在 人, thành sự tại thiên 成 事 在 天

* cô trung = tiết tháo trung trinh độc lập

* cưỡng bức 強 逼= ép buộc (强=cưỡng= ép buộc, bức 逼=uy hiếp, ép buộc)

* cốc 梏 = giam cầm /cái cùm

* thâm lâm 深 林 = rừng sâu

* sa 蹉= vấp ngã, lỡ thời.

* cơ mưu 機 謀 = kế sách, mưu lược

* lung= cái Bu, cũi, lồng (để nhốt chim, thú hay người).

vd: “điểu lung” 鳥 籠 lồng chim, “thố lung” 兔 籠 cũi thỏ,

* hổ 虎= con hổ, con cọp, vd: mãnh hổ 猛虎 = cọp dữ.

* áp 押 = giam giữ, bắt giữ. vd: “Thủ nhất diện đại gia đinh liễu,áp hạ đại lao lí khứ” 取 一 面 大 枷 釘 了, 押 下 大 牢 裡 去 = Lấy gông lớn đóng vào, tống giam (Lí Quỳ) vào nhà lao. (Truyện Thủy Hử)

* kiến phục là kiến thiết 建 設 (xây dựng nên) và khôi phục 恢 復 (thu hồi cái đã mất), phục 復= lập lại như trước, hoàn nguyên.

* hanh thông亨通= thông suốt, thuận lợi, thời vận hanh thông là thời vận thịnh đạt, trôi chảy.

ĐỖ QUANG VINH

BÀI HỌA HÁN NGỮ (PHAN THƯỢNG HẢI):

 

DANH THÀNH THÔNG CHÍ

{Vịnh Phan Châu Trinh}

 

Sự nghiệp châu trinh bất khả không

Phan công cao kiến thọ hào hùng

Tây Hồ kháng Pháp toàn nhân lực (*)

Nho sĩ duy tân tận hiếu trung

Đề xướng dân quyền chủ nghĩa thuyết

Kiên trì cách mạng Côn Sơn lung (*)

Quy hồi tổ quốc danh thành đạt

Truyền thống hậu sanh đại chí thông.

(Phan Thượng Hải)

         9/28/23 

(*) Chú thích:

         Tây Hồ: tên hiệu của ông Phan Châu Trinh.

         Bất khả = không thể (nào).  Khả = có thể.

         Lung = cái cũi để giam tù nhân {TĐ Trần Trọng San và Trần Trọng Tuyên}.

THƠ HỌA VẬN:

Ý DẠ TRONG

 

Cuộc đời nghĩ lại chỉ là không,

Nước mắt còn chi khóc đấng hùng.

Tôi tớ thần dân khom phận hạ,

Phường thân nô lệ kỉnh quan trung.

Nhọc nhằn sớm tối cam đành nhục,

Gánh chịu đâu màng cảnh khổ lung.

Vốn vỉ xưa nay tâm nhiệt huyết,

Đôi dòng thi đoạn vọng hanh thông.

                        “

Kính gởi tấm lòng kính hiển trung.

HỒ NGUYỄN

(02-10-2023)

 

THƯƠNG DÂN NÔ LỆ

 

Tường tri sự thế vốn là không,

Tương cảm tiền nhân lắm chí hùng.

Tiếc kẻ trí tài phường bất nghĩa,

Thương dân nô lệ đấng tôi trung !

Tan nhà do lũ buôn non nước,

Thất quốc bao người chịu cảnh lung !

Thần Phật Thánh Tiên xin cứu độ,

Trần ai xứ Việt được hanh thông !

Liêu Xuyên